Świderek Marian Ludwik (1897—1949), inżynier chemik, profesor Politechniki Warszawskiej, dyrektor Instytutu Przemysłu Chemicznego w Warszawie.
Ur. 25 VIII w Łodzi, był synem Konstantego, pracownika służby technicznej kolei, i Heleny z Tomaszewskich.
Ś. uczył się w siedmioklasowej średniej Szkole Zgromadzenia Kupców w Łodzi; od r. 1912 działał tam w Organizacji Młodzieży Niepodległościowej Zarzewie. W r. 1914 zdał maturę, po czym podjął studia w Inst. Politechnicznym im. Mikołaja II w Warszawie. Po jego ewakuacji latem 1915 do Rosji kontynuował naukę na uruchomionej w listopadzie t.r. Politechn. Warsz., początkowo na Wydz. Elektrycznym, wkrótce potem na Wydz. Chemii. Od 1 III 1918 był równocześnie młodszym asystentem w Zakł. Chemii Fizycznej, zorganizowanym i kierowanym przez Józefa Zawadzkiego.
Dn. 12 XI 1918 zgłosił się Ś. ochotniczo do WP i otrzymał przydział do 4. baterii 8. p. artyl. w Rembertowie. Skierowany w styczniu 1919 ze swą baterią na front ukraiński, brał udział w kilku bitwach, za co w maju t.r. został wyróżniony Odznaką «Orlęta» i awansowany na kaprala. Odkomenderowany 12 VII do Generalnego Inspektoratu Artylerii, otrzymał w październiku urlop; wrócił na studia i asystenturę w Zakł. Chemii Fizycznej, kierowanym od maja przez Wojciecha Świętosławskiego. Podczas ofensywy sowieckiej ponownie zgłosił się 20 VII 1920 do WP; przydzielony do 3. baterii 8. p. artyl., brał udział w sierpniu w bitwie warszawskiej, a następnie przeniesiony na front południowy, uczestniczył (9 IX — 18 X t.r.) jako podoficer oddziału wywiadowczego baterii w ofensywie na Halicz, Podhajce, Tarnopol i Zasław. Na początku grudnia otrzymał bezterminowy urlop z wojska (3 XI 1926 został mianowany podporucznikiem rezerwy ze starszeństwem od 1 VII 1925, a w r. 1935 przeniesiony do rezerwy).
Po powrocie na Politechn. Warsz. Ś. w czerwcu 1921 ukończył studia i otrzymał dyplom inżyniera chemika na podstawie pracy o pirogenacji ropy naftowej, wykonanej w Zakł. Technologii Organicznej, kierowanym przez Jana Bieleckiego. W swoim Zakł. Chemii Fizycznej awansował wtedy na starszego asystenta. Pod wpływem Świętosławskiego prowadził tam (rozpoczęte już w r. 1920) badania nad chemicznymi metodami aktywowania węgla, a zwłaszcza nad otrzymywaniem węgli chłonnych metodą działania chlorku cynku na różne gatunki drewna i inne materiały pochodzenia roślinnego. Z problematyki tej doktoryzował się w r. 1926 na podstawie rozprawy Przyczynek do badań nad węglem aktywowanym. Węgiel aktywowany ciałami mineralnymi („Roczniki Chemii” 1926 z. 1—9), napisanej pod kierunkiem Świętosławskiego. Wspólnie opracowali i zgłosili trzy patenty z zakresu aktywacji węgla. Razem też odtworzyli francuską maskę przeciwgazową, czym utorowali drogę do jej rodzimej produkcji.
W związku z tematyką badań oraz ich praktycznym wykorzystaniem przeniósł się Ś. we wrześniu 1926 do Wojskowego Inst. Gazowego, kierowanego przez Zygmunta Wojnicz-Sianożęckiego. Dzięki stypendium rządu francuskiego odbył studia uzupełniające na Wydz. Farmaceutycznym Sorbony i w laboratorium fabryki Charbons Actifs. Zapoznał się wówczas z całokształtem badań nad przydatnością masek przeciwgazowych oraz węgla aktywnego i innych mas chłonnych do obrony indywidualnej człowieka, metodami chemicznego aktywowania węgla z drzewa lub twardych łupin pestek w oparciu o działanie pięciotlenku fosforu lub kwasu fosforowego, a także z instalacją do aktywowania węgla metodą fosforową. Po powrocie we wrześniu 1927 do Wojskowego Inst. Gazowego (od 1 IV 1929 Wojsk. Inst. Przeciwgazowy, od 1 VII 1935 Inst. Przeciwgazowy pod kierownictwem Karola Borczowskiego od r. 1936) kierował Pracownią Mas Chłonnych, a od r. 1933 jako kierownik Działu Obrony Biernej koordynował prace badawcze w zakresie obrony indywidualnej człowieka przed atakami gazów bojowych. Prowadził badania nad zagadnieniami teoretycznymi i praktycznymi zjawisk adsorpcji i technologii mas chłonnych, m.in. nad własnościami aktywowanej krzemionki, wpływem wody oczyszczonej i nieoczyszczonej na otrzymany produkt oraz aktywowaniem węgli metodami chemicznymi. Zajmował się także mechanizmem pochłaniania przez węgiel mieszaniny gazów trujących, budową masek przeciwgazowych i pochłaniaczy oraz sposobami pokrywania tkanin powłokami ochronnymi. Wyniki badań publikował na łamach „Przeglądu Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej” (m.in. Krótki zarys teorii chłonności, 1936 nr 5), „Roczników Chemii” (m.in. Próba ustalenia zależności wartości chłonnej węgla aktywnego od czasu zetknięcia gazu z warstwą filtrującą, 1938 nr 1—12) i „Przemysłu Chemicznego” (m.in. Obliczanie oporów warstwy filtrującej w pochłaniaczach przeciwgazowych, 1938 nr 11—12). Był autorem obszernego rozdziału Obrona przeciwgazowa w drugim, poszerzonym wydaniu „Vademecum obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej ludności cywilnej ze szczególnym uwzględnieniem zasad ratownictwa przeciwgazowego” (W. 1936). Większość badań Ś-a była objęta tajemnicą wojskową i uznano za tajne ok. 20 jego prac, m.in.: Preparatyka laboratoryjna węgli aktywowanych z surowców krajowych i zagranicznych, Metody badania filtrów przeciwdymowych, Konstrukcja maski przeciwgazowej wz 39 oraz maski dla ludności cywilnej oraz Wpływ konstrukcji maski przeciwgazowej na czynności fizjologiczne człowieka. Przez cały okres międzywojenny współpracował Ś. z Wydz. Chemii (od r. 1928 Wydz. Chemiczny) Politechn. Warsz. i w r. 1935, w trybie tajnym, habilitował się tam na podstawie pracy z zakresu technologii chemicznej organicznej. Mianowany docentem technologii chemicznej, prowadził odtąd wykłady zlecone z technologii mas chłonnych.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Ś. zniszczył prace uznane za tajne i wraz z całym Instytutem ewakuował się na wschodnie tereny Polski. Znalazłszy się po 17 IX 1939 we Lwowie, został aresztowany przez władze sowieckie i skierowany do obozu jenieckiego. Po zdobyciu cywilnego ubrania udało mu się zbiec z kolumny transportowej i w r. 1940 przedostać do Generalnego Gubernatorstwa. Podczas próby przejścia jesienią t.r. na Węgry został aresztowany w Sanoku przez Gestapo; sześć miesięcy przebywał w więzieniu, a następnie przetransportowano go do obozu koncentracyjnego Buchenwald. Dzięki staraniom żony oraz Jana Czochralskiego i jego córki Leonii został 1 lub 3 X 1943 zwolniony. Po powrocie do Warszawy Czochralski zatrudnił go w kierowanym przez siebie i działającym oficjalnie Zakł. Badań Materiałów. Ś. wykładał też technologię nieorganiczną w Państw. Wyższej Szkole Technicznej (Staatliche Höhere Technische Fachschule). Pod pseud. Marek służył w stopniu porucznika w AK i w czasie powstania warszawskiego 1944 r. brał udział w produkcji granatów P-42, tzw. sidolówek, i w ich wytwórni przy ul. Kruczej 11, podczas przypadkowego wybuchu, został ciężko ranny (m.in. stracił prawą dłoń i dwa palce z lewej dłoni). Leczył się w szpitalu powstańczym przy ul. Mokotowskiej 55, skąd po kapitulacji Warszawy wywieziono go do szpitala jenieckiego w Zeithain w Saksonii, należącego do stalagu Müllberg IVB.
Po porzuceniu obozu przez straże niemieckie w kwietniu 1945 wrócił Ś. do kraju i po krótkim pobycie w Łodzi osiadł w maju t.r. ponownie w Warszawie. Już w lipcu powierzono mu organizację i dyrekcję Inst. Przemysłu Chemicznego, formalnie utworzonego 22 X przez ministra przemysłu Hilarego Minca. Na bazie przedwojennego Chemicznego Inst. Badawczego Ś. już pod koniec t.r. wyposażył część pomieszczeń w sprzęt laboratoryjny, szkło i chemikalia, a w r. 1946 uruchomił siedem pracowni oraz Laboratorium Odczynników Chemicznych. Pozyskał do współpracy wybitnych chemików, m.in. Zawadzkiego, Świętosławskiego, Marcelego Struszyńskiego i Tadeusza Urbańskiego. Działalności i perspektywom rozwoju placówki poświęcił dwa artykuły w „Przemyśle Chemicznym”: Instytut Przemysłu Chemicznego (1946 nr 1) oraz Instytut Przemysłu Chemicznego w pierwszym roku pracy (1946 nr 12). Kierowanie Instytutem łączył z pracą na Wydz. Chemicznym Politechn. Warsz., od 6 VI 1945 jako docent, a od 1 X t.r. jako profesor kontraktowy; 1 II 1946 objął jako profesor nadzwycz. Katedrę Technologii Chemicznej Ogólnej Organicznej i Technologii Węglowodanów (od 1 X 1947 Katedra Technologii Chemicznej Organicznej I). Na początku r. 1947 został wiceprzewodniczącym powołanej przez ministra przemysłu i handlu Minca specjalnej komisji ds. organizacji instytutów badawczych; był ich zwolennikiem jako realizatorów badań podstawowych, decydujących o rozwoju techniki i przemysłu.
W październiku 1947 wyjechał Ś. na pięć miesięcy do USA w celu leczenia i nabycia protezy dłoni. Pobyt ten wykorzystał jednak przede wszystkim na zakup dla kierowanego przez siebie Instytutu kilkuset niezbędnych aparatów, wielkiej ilości odczynników wzorcowych i książek do biblioteki (za opłaty licencyjne <23500 dolarów> należne przedwojennemu Chemicznemu Inst. Badawczemu za patenty na metodę produkcji kauczuku butadienowego). Reprezentując w zakupach sprzętu także Politechn. Warsz. i Uniw. Warsz., nawiązał liczne kontakty z uczonymi amerykańskimi w celu uzyskania pomocy dla obu tych uczelni. Po powrocie do kraju uruchomił w poł. r. 1948 filię swojego Instytutu w Gliwicach w celu ściślejszego powiązania badań naukowych z przemysłem. Nawiązał też współpracę z politechnikami: Warszawską, Łódzką i Wrocławską oraz UJ. Ogółem t.r. wykonano w Instytucie ponad sto prac badawczych, opracowano dwieście ekspertyz i opinii oraz zgłoszono szereg patentów. Po reorganizacji w październiku przemysłowych instytutów naukowo-badawczych utworzono Główny Inst. Chemii Przemysłowej, którego dyrekcję objął Ś. przy zachowaniu dotychczasowego kierownictwa Inst. Przemysłu Chemicznego (przemianowanego wtedy na Inst. Chemiczny). Ś. brał udział w pracach Komitetu Odbudowy Nauki oraz opiniował projekty rozwoju przemysłu chemicznego w ramach planu 6-letniego (1950—5) i organizacji badań naukowych w zakresie chemii. W dalszym ciągu współpracował z czasopismem „Przemysł Chemiczny”. Konsekwencje ran z powstania warszawskiego (pooperacyjne naruszenie kilku nerwów) oraz niezaleczone dolegliwości z obozu spowodowały, że na początku r. 1949 przerwał Ś. zajęcia na Politechn. Warsz. Zmarł 18 X 1949 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 242—IV—13).
Żoną Ś-a była Halina z Borkowskich (1899—1976), córka Edwarda, współzałożyciela w r. 1907 firmy Zakłady Elektrotechniczne «Bracia Borkowscy» (w okresie międzywojennym Zakłady Elektrotechniczne — «Bracia Borkowscy SA»), produkującej sprzęt instalacyjny i oprawy oświetleniowe. W małżeństwie tym miał Ś. córkę Annę Świderkównę (1925—2008), filologa klasycznego, biblistkę, profesora Uniw. Warsz.
Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1944—1974. Cz. 1: Wydział Chemiczny, W. 1975 s. 155, 196; Słown. techników, z. 2; Wykaz zmarłych profesorów Politechniki Warszawskiej, W. 1983; — Justat A., Główny Instytut Chemii Przemysłowej, „Przem. Chem.” T. 6: 1950 nr 4 s. 182—3; Kabzińska K., Chemicy polscy w latach 1939—1945. Walka o kadrę, tamże T. 74: 1995 nr 4 s. 151; taż, Chemicy polscy w latach 1939—1945. Walka o Polskę, tamże T. 74: 1995 nr 5 s. 188; Kazimierska J., Szkolnictwo warszawskie w latach 1939—1945, W. 1980; Kurant B., Historia Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego, W. 1996 s. 30—1; Kwiatkowski E., Geneza, rozwój i osiągnięcia Instytutu Chemii Ogólnej w Warszawie 1928—1963, „Przem. Chem.” T. 42: 1963 nr 12 s. 665—6; Pierwszy polski instytut chemiczny. Kronika 1916—1952, Oprac. Z. Bańkowski, W. 1987 passim (fot.); Politechn. Warsz. 1915—65, s. 393; Politechnika Warszawska 1915—1925. Księga pamiątkowa, Red. L. Staniewicz, W. 1925; Satora K., Podziemne zbrojownie polskie 1939—1944, W. 2001; 75 lat Instytutu Chemii Przemysłowej im. prof. Ignacego Mościckiego, Red. B. Witowska-Mocek, W. 1997 s. 25—30, 291—2; 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826—1976, Red. E. Olszewski, W. 1979; Tomaszewski P. E., Powrót. Rzecz o Janie Czochralskim, Wr. 2012 s. 154; Walczak M., Szkolnictwo wyższe i nauka polska w latach wojny i okupacji 1939—1945, Wr. 1978; Zamecki A., Wkład Wojciecha Świętosławskiego (1881—1968) do chemii fizycznej, Wr. 1981; Zięborak K., Marian Świderek (1897—1949), „Przem. Chem.” T. 76: 1997 nr 8 s. 363—4 (fot.); — Chodzić po wodzie. Z Anną Świderkówną rozmawia Elżbieta Przybył, W. 2010; Dorabialska A., Jeszcze jedno życie, W. 1972; Porejko S., Marian Świderek (1897—1949), „Przem. Chem.” T. 37: 1958 nr 4 s. 292—3 (fot.); Zięborak K., Piętnaście lat współpracy z Wojciechem Świętosławskim, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 24: 1979 nr 2 s. 312—13; — Wspomnienia pośmiertne: „Przem. Chem.” T. 5: 1949 nr 10—11 s. 571—5 (W. Świętosławski, fot.), s. 575—6 (J. Zawadzki), „Roczniki Chemii” T. 24: 1950 z. 1—6 s. 43—5 (tenże); — Arch. Inst. Chemii Przem. im. prof. Ignacego Mościckiego w W.: sygn. 81a (teczka osobowa); Arch. Politechn. Warsz.: sygn. 1048 (teczka osobowa); B. Narod.: Informatorium, Kartoteka biogr. (wycinki prasowe dot. Ś-a i Anny Świderkówny); CAW: Akta osobowe, sygn. AP 13038, AP 14418, AP 20951.
Józef Piłatowicz